MARIA PAULINA ORSETTI (1880-1957), pseudonim Edward Godwin, kryptonimy M. O., E. G; dr nauk społecznych, pionierka ruchu spółdzielczego, działaczka oświatowo - społeczna, autorka i tłumaczka wielu prac dotyczących spółdzielczości i oświaty ludowej. Urodziła się 22 czerwca 1880 r. w Świerżach, gmina Dorohusk, powiat chełmski w zamożnej rodzinie ziemiańskiej. Była jedną z trzech córek Teodora Adama Orsetti h. Złotokłos i Marii Pauliny Konstancji Bożeniec - Jełowickiej z Bożenic h. Jełowicki. Rodzeństwo: Rozalia Maria Orsetti h. Drogosław — ziemianka, działaczka społeczna i spółdzielcza, Aleksandra Orsetti h. Złotokłos i Jan Orsetti h. Złotokłos. Po śmierci ojca w 1888 r. wychowaniem zajęła się matka, która pochodziła z patriotycznej rodziny podolskiej. Dzieciństwo i młode lata spędziła wraz z rodzeństwem w rodzinnym majątku w Świerżach.
Od wczesnych lat Maria przejawiała wielkie zainteresowanie książką i nauką. Jednakże na terenie Królestwa Kongresowego kobiety nie miały dostępu do państwowych szkół średnich dających prawo wstępu na studia wyższe. W związku z tym matka Marii zdecydowała się, wbrew ówczesnym zwyczajom, na wysłanie córki w 1896 roku do gimnazjum rosyjskiego im. Łomonosowa w Rydze. Gimnazjum ukończyła nagrodzona za wyniki złotym medalem. Wyższe studia rozpoczęła w 1900 r. w Szwajcarii zapisując się na przedmioty matematyczno - przyrodnicze i chemiczno - fizyczne Wyższej Szkoły w Bernie. Następnie przeniosła się do Zurychu w 1902 r., na politechnikę federalną, gdzie ukończyła studia na wydziale matematyczno - fizycznym. Jednocześnie od 1906 r. z ramienia Towarzystwa Kultury Polskiej zakładała w kraju biblioteki ruchome, przeznaczone głównie dla ludności wiejskiej. W 1910 r. powróciła do kraju i podjęła dalsze studia na wydziale filozoficznym Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie. Następnie przeniosła się do Brukseli i podjęła studia na wydziale nauk społecznych (ekonomia i nauki społeczne) na Nouvelle Universite. 17 lipca 1915 r. otrzymała tytuł doktorski z formułą summa cum laude (z najwyższą pochwałą), na podstawie pracy pt: „Socjalistyczne tendencje ruchu spółdzielczego” napisanej pod kierunkiem prof. Wilhelma de Greefa.
W czasie studiów w Belgii związała się z grupą młodzieży polskiej tworząc Stowarzyszenie Polskie im. Joachima Lelewela. W tej organizacji Maria Orsetti zwróciła szczególną uwagę na ruch spółdzielczy i stała się jego gorącą rzeczniczką. Współpracowała i przyjaźniła się z Edwardem Milewskim, działaczem i ideologiem ruchu spółdzielczego. Z jej inicjatywy w ramach stowarzyszenia powstała sekcja kooperatystyczna, której przewodziła.
Naukę Marii i pobyt za granicą opłacała jej matka. Maria zdecydowała, że zrzeknie się majątku i będzie żyć skromnie zarabiając na swoje utrzymanie. W swojej działalności publicystycznej koncentrowała się na zagadnieniach oświatowych i spółdzielczych, chcąc przenieść na grunt polski doświadczenia kooperatyzmu z terenu Belgii i Anglii. W szczególności zajmowała się czytelnictwem, pisząc artykuły oraz notatki do czasopism w kraju. Prace jej publikowane były na łamach „Kuriera Lubelskiego”, „Odrodzenia” i „Zjednoczenia” - pism lwowskich oraz „Społem” wydawanego w Warszawie. W artykule pt. „W sprawie czytelni publicznej w Chełmie” („Kurier”, nr 160 z roku 1906) zainicjowała założenie biblioteki i czytelni w Chełmie pod auspicjami Polskiej Macierzy Szkolnej oraz zorganizowała zbiórkę darów książkowych wśród miejscowego społeczeństwa na rzecz nowo powstałej ogólnodostępnej biblioteki.
Maria Orsetti w 1915 r. powróciła do kraju i rozpoczęła współpracę z Lubelskim Stowarzyszeniem Spożywców (LSS) wraz z Marią Dąbrowską i Janem Hemplem, wchodząc w skład Wydziału Społeczno - Wychowawczego. Zajęła się krzewieniem oświaty w środowisku oraz doskonaleniem spółdzielczych form i metod pracy wychowawczej. Zorganizowała w LSS bibliotekę, która z niewielkiej ilości książek rozrosła się w duży i celowo dobierany księgozbiór. Redagowała Rocznik Spółdzielczy „Ku przyszłości” (1917) i opracowała broszurę wydaną przez LSS w 1916 r. „W pierwszą rocznicę”, oddając hołd działaczowi spółdzielczemu i przyjacielowi, zmarłemu nagle w 1915 r. Edwardowi Milewskiemu. Prowadziła również działalność odczytową w LSS z zakresu geografii, historii, literatury i zagadnień społecznych. W Lublinie organizowała trzymiesięczne kursy mające na celu teoretyczne i praktyczne przygotowanie działaczy i pracowników spółdzielczych. Opiekowała się zdolnymi, młodymi ludźmi poprzez finansowanie ich edukacji.
Dwa lata później przeniosła się do Warszawy (1917), powierzono jej redakcję dwutygodnika „Społem”, w którym prezentowano różne poglądy na istotę spółdzielczości. Funkcję redaktora naczelnego piastowała do 1919 r.
W tym samym czasie z Janem Hemplem i Antoniną Sokolicz założyła w ramach rozwoju czytelnictwa, księgarnię antykwarsko - wydawniczą pn: Stowarzyszenie Spółdzielcze „Książka” w Warszawie. Pełniła w niej funkcję kierowniczki i członka zarządu. Dla „Książki” tłumaczyła prace o spółdzielczości oraz pisywała artykuły na temat spółdzielczego księgarstwa. W księgarni pracowała do 1920 r. Czynnie działał w Towarzystwie Czytelni m. st. Warszawy i współpracowała z Uniwersytetem Ludowym w Warszawie. Zakładała biblioteki robotnicze, spółdzielcze i szkolne (kooperatyw szkolnych).
Od roku 1919 Maria Orsetti organizowała i działała w Związku Robotniczych Stowarzyszeń Spółdzielczych. Na pierwszym zjeździe 10-11 maja 1919 roku została wybrana do jego rady, sprawowała tę funkcję przez rok.
Współpraca publicystyczna ze Związkiem „Społem” trwała nieustannie, w drugiej połowie lat dwudziestych Związek wydaje cykl broszur pióra dr Marii Orsetti pt: „Z życia ludzi godnych uwagi” („Robert Owen - wielki przyjaciel ludzkości (1771-1858)”, „Karol Fourier - apostoł pracy radosnej” i „Piotr Kropotkin (1842-1921)”).
W 1921 r. była również członkiem założycielem Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej WSM na Żoliborzu.
W tym samym roku dr Maria Orsetti brała udział jako delegatka w Kongresie Międzynarodowego Związku Spółdzielców w Bazylei, na którym powołano do życia Międzynarodową Ligą Kooperatystek. Weszła w skład Komitetu Wykonawczego, pozostając w nim przez lata międzywojenne do 1946 r. i zyskując opinię cenionej działaczki na skalę międzynarodową.
Prowadziła badania w dziedzinie działalności spółdzielczej, pisała o problemach pracowniczych, walczyła o powstanie organizacji zawodowej pracowników na łamach „Pracownik Spółdzielczy”, który redagowała przez trzy lata (1927-1929). Pisała o potrzebie zorganizowanych szkoleń pracowników, wprowadzeniu umów zbiorowych, ośmiogodzinnym dniu pracy.
Znajomość obcych języków (francuski, rosyjski, angielski, niemiecki i szwedzki) owocowała nie tylko licznymi artykułami pisanymi i tłumaczonymi w prasie krajowej, ale pomagała w organizowaniu kontaktów pomiędzy polskimi organizacjami spółdzielczymi a światowymi.
W Międzynarodowej Lidze Kooperatystek dr Orsetti swoją działalność skupiała na pozyskiwaniu kobiet do spółdzielni widząc dla nich wiele korzyści, m.in. ułatwienie wykonywania obowiązków w prowadzeniu gospodarstwa domowego. Dała temu wyraz w broszurze pt: „Kobieta, której na imię miliony. Rzecz o zadaniach kobiet w ruchu spółdzielczym” wydanym przez Stowarzyszenie „Służba Obywatelska”. Sama nie założyła rodziny, ale umiała dostrzec problemy kobiet. Organizowała „koła czynnych Kooperatystek” by w 1935 r. utworzyć Ogólnokrajową Ligę Kooperatystek w Polsce, wchodząc w skład jej władz.
Maria Orsetti nie zaprzestała swojej działalności w czasie II wojny światowej, redagowała w Związku „Społem” odbijane na powielaczu „Komunikaty dla rad okręgowych”. Dzięki staraniom działaczek Międzynarodowej Ligii Kooperatystek mogła wyjechać z kraju w czasie okupacji, ale wierna swoim ideałom pozostała w Warszawie, udzielając się w prowadzeniu tajnego nauczania, kursów pielęgniarstwa i pomocy w nagłych wypadkach. Zorganizowała nielegalnie dla ponad 100 bezrobotnych kobiet zakład trykotarski, prowadzony do 1944 r. Po klęsce powstania warszawskiego przeszła obóz pruszkowski. Wyjechała do Krakowa, gdzie jako referent pracowała kilka miesięcy w Oddziale Związku Spółdzielni Spożywców „Społem”. W 1945 r. na krótki czas zatrzymała się w Łodzi gdzie skupiało się kierownictwo organizacji spółdzielczych.
Do Warszawy powróciła w połowie roku 1945 obejmując w „Społem” dział zagraniczny, a następnie sekretariat generalny Spółdzielczej Komisji Zagranicznej. Redagowała miesięcznik „Biuletyn Zagraniczny” wydawany przez Związek „Społem”. W 1946 r. ostatni raz brała udział w Kongresie Międzynarodowej Ligii Kooperatystek w Zurychu. Po zmianach organizacyjnych Związku „Społem” w 1947 r., została odsunięta od władz spółdzielczych. Z inicjatywy Edwarda Ochoba prezesa Centralnego Związku Spółdzielczego dr Maria Orsetti przeszła do Spółdzielczego Instytutu Naukowego przy CZS(1948-1950). Do czasu zawieszenia działalności instytutu pracowała w referacie spraw zagranicznych. Później zajmowała się tłumaczeniem wybranych artykułów ze spółdzielczej prasy zagranicznej i opracowaniem informacji dla kierownictwa ruchu spółdzielczego na zlecenie Centralnego Związku Spółdzielczego.
Do końca swoich dni, nękana ciężką chorobą, pracowała pisząc o sprawach spółdzielczych. Nie dokończyła zaplanowanej przez siebie monografii światowego ruchu spółdzielczego.
W dorobku publicystycznym dr Marii Orsetti znalazły się artykuły promujące czytelnictwo, jak: „W sprawie czytelni publicznej w Chełmie” („Kurier”, L. 1906), „Łatające komplety książek naukowych” („Przew. Oświat.” 1909), „Nowa metoda organizacji czytelnictwa” (w: „Praca oświatowa, jej zadania, metody, organizacja”. Kr. 1913). Publikowała liczne artykuły dotyczące ruchu spółdzielczego na świecie: „Poprzez Anglię kooperatystyczna” („Odrodzenie” 1913), „W jaki sposób kooperatyści belgijscy zyskują nowe zastępy zwolenników” („Społem” 1913), broszurę „Tajemnica tkaczy roczdalskich. Szkic z dziejów kooperacji spożywczej” (W. 1914), oraz cykl reportaży „Przedwojenne obrazki belgijskiego życia społecznego” („Społem” 1917). Przetłumaczyła z rosyjskiego dwie prace M. I. Tugan - Baranowskiego: „Społeczno - ekonomiczna istota kooperacji” (W. 1918) i „Stowarzyszenia twórców i stowarzyszenia pracy” (W. 1919). W „Rzeczpospolitej Spółdzielczej” opublikowała artykuł „Księgarstwo a spółdzielczość” (1921). Osiągnięcia europejskiego ruchu spółdzielczego popularyzowała w licznych artykułach i broszurach: „Socjalizm a kooperatywy belgijskie” (W. 1921), „Co zdziałały duńskie stowarzyszenia spółdzielcze” ( W. 1921), „Dorobek spółdzielczy Hiszpanii” („Społem” 1927), „Polemika w sprawie spółdzielczości we Włoszech” („Społem” 1935), „Liga Kooperatystek w krajach skandynawskich” („Społem” 1937). W jej tłumaczeniu i opracowaniu redakcyjnym ukazały się trzy prace Kropotkina. Przetłumaczyła pracę A. Enfield „Spółdzielczość, jej problemy i możliwości” (W. 1937). Część swych prac podpisywała pseudonimem Edward Godwin. W sprawie równouprawnienia kobiet wypowiadała się w artykułach: „Czy kobieta jest równouprawniona w ruchu spółdzielczym” („Społem”, 1928), „Sprawa kobieca w spółdzielczości - ongiś a dziś” („Społem” 1931), pisała również o zwalczaniu alkoholizmu: „Ruch spółdzielczy a walka z alkoholizmem” („Społem” 1937).
Otrzymała Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski, Medal 10-lecia Polski Ludowej, odznakę „Zasłużony działacz Ruchu Spółdzielczego”.
Całe życie poświęciła działalności na rzecz ludzi, którzy stanowili źródło jej aktywności i chęci działania. Fascynacji książką pozostała wierna do końca swojego życia.
14 czerwca 2008 r. Chełmska Biblioteka Publiczna w Chełmie w hołdzie dla inicjatorki założenia biblioteki w Chełmie i za zasługi dla czytelnictwa przyjęła imię Marii Pauliny Orsetti.
Zmarła 27 maja 1957 roku po ciężkiej chorobie w Warszawie i została pochowana na cmentarzu Powązkowskim, w kwaterze zasłużonych przywódców spółdzielczości, kwatera 153, rząd 3.
Bibliografia
Kiernikowski P., Miasto Chełm w okresie międzywojennym (1918-1939), Stowarzyszenie Rocznik Chełmski : Wyższa Szkoła Stosunków Międzynarodowych i Komunikacji Społecznej, Chełm 2007;
Krusenstern A., Młode lata Marji Orsetti i wspomnienia z jej życia, Maszynopis z 1957 r. w posiadaniu Katarzyny Kuszell;
Maria Orsetti, Konstanty Prożogo [w:] Regionalny słownik biograficzny, Kamena .-1989 , nr 1 ,s.47;
Muszyński Z. R., Maria Paulina Orsetti : Wspomnienie : (1880-1957), [w:] Gazeta Wyborcza .-2002, nr 134 z dn. 11.06, dod. Gazeta w Lublinie, s.5;
Polski słownik biograficzny. T. 24, [red. nacz. Emanuel Rostworowski] ; Polska Akademia Nauk. Instytut Historii. T. 24 : Olszamowski Bolesław - Padlewski Zygmunt Wrocław [etc.] : Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1979;
Rusiński W., Zarys historii polskiego ruchu spółdzielczego, Cz. 2 : 1918-1939, Zakład Wydawnictw CZSR, Warszawa 1980;
Słownik geograficzno - historyczny miejscowości i obiektów fizjograficznych gminy Dorohusk, opracował Konstanty Pożogo, [nakł. aut.], Chełm 1991;
Sulimierski W., Oświata i życie kulturalno-społeczne Chełma w latach 1864-1939, Stowarzyszenie Rocznik Chełmski, Chełm 2008;
Święcicka J., W pierwszą rocznicę, „Społem” 1958, nr 11;
Wojciechowska J., Maria Orsetti niestrudzona reformatorka, Wydawnictwo Spółdzielcze, Warszawa 1985;
Ziemiaństwo na Lubelszczyźnie : panie z dworów i pałaców : materiały III sesji naukowej zorganizowanej w Muzeum Zamoyskich w Kozłówce, 11-13 października 2006, pod red. Huberta Łaszkiewicza. T. 1, Wydawnictwo Werset, Lublin 2007.
